Ekonomi ve Toplum: Raflardan Yükselen Sessizlik

Temel gıda fiyatları son iki yılda çift haneli artışlar gösterdi ancak asıl kriz,
mutfakların sessizliğinde ve pazardan eli boş dönen anne-babanın boğazına takılan
o çaresiz iç çekişte saklı.
Marketlerdeki Pahalılık
Market sepeti artık yalnızca alışverişin değil, ekonomik gerçekliğin en güvenilir
barometresi. TÜİK verilerine göre gıda ve alkolsüz içeceklerde Eylül ayı itibarıyla yıllık
artış %36’yı aştı. Bağımsız araştırmalar bu oranı %60’ların üzerinde hesaplıyor. Aradaki
fark aslında sofralarda yaşanan sessiz çığlığın yankısı çünkü resmi rakamlar değil,
raflardaki etiketler konuşuyor.
Un, süt, yumurta, et ve sebzede son iki ayda yaşanan çift haneli artışlar artık
sadece bütçeyi değil, sofradaki dengeyi de sarstı. Temmuz’da 25 TL olan unun Eylül’de
28 TL’ye çıkması küçük bir fark gibi görünebilir ama dar gelirli haneler için bu, masadaki
ekmeğin incelmesi anlamına geliyor. Paramız her geçen gün değer kaybediyor.
Paranın Değer Kaybının Tarihçesi
Enflasyonun kökleri, Roma İmparatorluğu’na kadar uzanır. Devlet, savaşların
maliyetini karşılayabilmek için madeni paraların içindeki gümüş oranını düşürmüş, bu da ilk
sistematik “devalüasyon” örneğini oluşturmuştur. Osmanlı’da da benzer bir tablo “tağşiş”
adıyla yaşanmıştır. Cumhuriyet döneminde ise enflasyon, özellikle 1970’lerden itibaren
kronikleşen bir olgu hâline gelmiştir.
Üretmeden Tüketmenin Bedeli
Ekonomik krizlerin tarih boyunca hep aynı kapıyı çaldığını söyleyebiliriz. Para değer
kaybeder, fiyatlar yükselir ve toplumun en savunmasız kesimi her zaman en çok acıyı çeker.
Modern dönemde ise enflasyon; maliye, merkez bankası kararları, döviz kurları ve
küresel arz şoklarının bir arada yol açtığı karmaşık bir olguya dönüştü. Bugün
konuştuğumuz enflasyonun temel nedenleri şunlardır:
• Maliyet artışları (enerji, gıda, kira gibi girdiler),
• Aşırı para arzı,
• Dışa bağımlı üretim yapısı,
• Spekülatif fiyatlama ve stokçuluk.
Bu tabloya bir de döviz kurlarındaki oynaklık ve cari açık eklendiğinde, ekonomi adeta
kendi kuyruğunu ısıran bir yılana dönüşür çünkü yüksek enflasyon cari açığı artırır; cari açık
da dövizi yükseltir ve bu döngü en sonunda mutfaktaki tencereye yansır.
Maliyet Enflasyonu: Zincirin Görünmeyen Halkası
Ekonomistlerin de vurguladığı gibi, gıda fiyatlarının artışı yalnızca arz-talep
dengesiyle açıklanamaz. Türkiye’nin tarımsal üretiminde kullanılan gübre, yem, mazot gibi
girdiler büyük ölçüde ithal. Dövizdeki her artış, soframızdan bir tabağı daha eksiltiyor.
Akademik bulgular, kurdaki 1 puanlık artışın tüketici fiyatlarını 0,2 puan, üretici fiyatlarını ise
0,6 puan artırdığını gösteriyor.
Üretim zincirinin her halkası —enerji maliyetleri, taşımacılık, depolama— fiyatların
üzerine eklendiğinde ortaya çıkan tablo ağırlaşıyor. Kriter Dergisi’nin analizine göre, tarlada 1
TL olan bir karpuz, soğuk zincir ve aracı maliyetleriyle markette 20 TL’ye kadar çıkabiliyor.
Bu farkın yalnızca maliyet değil; sistemsel verimsizliğin bedeli olduğu gerçeği yadsınamaz.
Orta Direğin Erozyonu: Bir Sosyal Fay Hattı
Bir ülkenin toplumsal istikrarı, orta sınıfın gücüyle ölçülür. Ancak bugün o güç
giderek zayıflıyor. Zeytinyağı, beyaz peynir, hatta domates bile artık “lüks” kalemler
arasında. TÜİK verilerine göre; son iki ayda temel gıda fiyatlarının ortalama %18 arttı. Bu
veriler yalnızca istatistik olarak görülmemeli. Sofrada eksilen bir tabak, çocukların
çantasındaki azalan süt olarak bize geri dönüyor.
Orta direğin zayıflaması ülkemizin her yerinden geçen sosyal bir fay hattıdır. Geliri
azalan, tasarruf edemeyen ve üretim gücü düşen orta sınıf hem tüketici hem üretici olarak
ülkenin dengesini kaybeder. Enflasyon, bu yönüyle makro bir oran olmaktan çıkıp toplumsal
bir yorgunluğa dönüşür.
Ekonomide Vicdan Faktörü
Ekonomik kriz dönemleri, ticaretin ahlaki turnusolüdür. Peygamber Efendimiz’in şu
sözü, bu bağlamda yalnızca dinî değil, ekonomik bir ilke sunar:
“Doğru ve güvenilir tüccar, peygamberler, sıddıklar ve şehitlerle beraberdir.”
Bugün stokçuluk, fırsatçılık ve spekülatif fiyatlama, yalnızca piyasayı değil, toplumun
dayanma gücünü de tüketiyor. Enflasyonla mücadele, yalnızca faiz oranı ya da para politikası
meselesi değildir; aynı zamanda bir vicdan ve güven meselesidir. Fiyatların istikrarı ancak
piyasanın ahlakı kadar kalıcı olabilir. Piyasanın ahlakıyla insanların ahlakı arasında pozitif bir
korelasyon olduğunu da tahmin edebilirsiniz.
Artan fiyatlar, sadece birer sayı değil; her hanenin sofrasına yansıyan adaletin
aynasıdır. Ekonominin çarklarını döndüren şey ise para değil güvendir. Güvenin bittiği yerde
ekonomi değil, belirsizlik işler. Belirsizlik olunca yatırım gelmez, işveren işçi çıkarır ve
konkordatolar bize sağlıklı gitmeyen bir ekonominin sinyallerini verir.
Bununla birlikte; enflasyon, toplumsal değerlerimizi de sınar. O sınavı geçmenin yolu,
ekonomik reform kadar, ahlaki dayanışmayı da yeniden inşa etmeyi de gerektirir. Fiyatların
yükseldiği kadar, vicdanların da alçalabildiği bu dönemde; pahalılığın panzehri adalettir,
emeğe değer verilmesi ve herkesle eşit paylaşılmasıdır.
Sonuç olarak, enflasyonla mücadele teknokratik bir mesele olmanın ötesindedir. Hem
makro politika düzleminde; üretimin yerlileştirilmesi, cari denge yönetimi, tarım destekleri
gibi yapısal reformlar gereklidir, hem de mikro düzeyde ticari erdemi güçlendirecek
uygulamalar zorunludur.
Belki de hatırlamamız gereken şu sözde gizli:
“Üretmeden tüketmek fakirliktir; paylaşmadan kazanmak ise yoksulluktur.”
Nur KARABULUT